Ελληνική απάντηση στο πεδίο από κοινού με την Αίγυπτο στη λιβυκή πρόκληση

Στη διαμόρφωση ενός συνολικού σχεδίου αποτροπής κινήσεων επί του πεδίου που θα επιχειρούσαν να αξιοποιήσουν τα νέα δεδομένα τα οποία δημιούργησε η ρηματική διακοίνωση της 26ης Μαΐου από τη Λιβύη, με τη μονομερή κατάθεση στον ΟΗΕ των «εξωτερικών ορίων» της λιβυκής υφαλοκρηπίδας, στρέφεται τώρα η ελληνική διπλωματία.

Για την Αθήνα είναι εξαιρετικά σημαντικό να αποτρέψει κινήσεις επί του πεδίου, αλλά και να εμποδίσει τη δημιουργία της εντύπωσης ότι όλη η περιοχή, από τις εκβολές του Εβρου μέχρι την κυπριακή ΑΟΖ νοτιοανατολικά και ως το τριεθνές σημείο των ελληνικών, ιταλικών και λιβυκών θαλάσσιων ζωνών νοτιοδυτικά, είναι «αμφισβητούμενη».

Κάτι που ήδη έχει δρομολογηθεί με σειρά αποφάσεων τους τελευταίους μήνες. Και είναι σημαντικό ότι τουλάχιστον αυτή την περίοδο, από το 2019 έως σήμερα, η Ελλάδα βρίσκει πολύτιμο αρωγό στην άλλη μεγάλη δύναμη της Ανατολικής Μεσογείου και της Βόρειας Αφρικής, την Αίγυπτο, η οποία και η ίδια βρέθηκε στο στόχαστρο της Λιβύης.

Με το Τουρκολιβυκό Μνημόνιο και τη μονομερή κατάθεση εξωτερικών συντεταγμένων από την Τουρκία το 2020 και από τη Λιβύη φέτος, η εικόνα που αποτυπώνεται στον χάρτη αποκαλύπτει και τις τουρκικές προθέσεις: να χρησιμοποιηθεί ως όχημα η υποχείρια και παραπαίουσα κυβέρνηση της Τρίπολης ώστε να ασκηθεί πίεση γύρω από την Ελλάδα, με στόχο την προώθηση του δόγματος της «Γαλάζιας Πατρίδας» και τη σταδιακή ασφυκτική συμπίεση των ελληνικών θαλάσσιων ζωνών.

Ετσι, η Τουρκία επιδιώκει να διαμορφώσει τις προϋποθέσεις όχι απλώς για σφετερισμό των ελληνικών θαλάσσιων ζωνών, αλλά και για την οριστική, de facto εξουδετέρωση του μεγαλύτερου όπλου που διαθέτει η χώρα μας: του δικαιώματος επέκτασης των ελληνικών χωρικών υδάτων.

Αυθαίρετες ενέργειες

Οι αντιδράσεις της Λιβύης στις πρωτοβουλίες της Ελλάδας ήδη από το 2017 με τη χάραξη των οικοπέδων νοτιοδυτικά και νότια της Κρήτης ήταν συνεχείς, με αποκορύφωμα το Τουρκολιβυκό Μνημόνιο (2019), αλλά και την τελευταία κίνηση της κατάθεσης στον ΟΗΕ των συντεταγμένων και του χάρτη με την αυθαίρετη και μονομερή χάραξη των εξωτερικών ορίων της λιβυκής υφαλοκρηπίδας.

Η Αθήνα διαπίστωσε και κατά την επίσκεψη του υπουργού Εξωτερικών Γιώργου Γεραπετρίτη στην Τρίπολη ότι η προσωρινή κυβέρνηση Ντμπεϊμπά είναι απρόθυμη να αποκηρύξει το Τουρκολιβυκό Μνημόνιο και καλύπτεται, ίσως, πίσω από το πρόσχημα ότι ακόμη κι αν το ήθελε δεν θα μπορούσε να το πράξει, διότι υπερβαίνει τα όρια της εντολής της. Ωστόσο, η Αθήνα αξιολογεί συνολικά τη στάση της Λιβύης, καθώς, παρά την ύπαρξη του Τουρκολιβυκού Μνημονίου και τη ρηματική διακοίνωση της 26ης Μαΐου, η Τρίπολη, όπως επισημαίνει ανώτερη πηγή, έχει αποφύγει μέχρι στιγμής οποιαδήποτε ενέργεια επί του πεδίου προς την υλοποίησή του. Στο υπουργείο Εξωτερικών εκτιμούν ότι, παρά τις ρηματικές διακοινώσεις, η Ελλάδα είναι αυτή που έχει την πρωτοβουλία των κινήσεων και όχι η Λιβύη. Οπως τονίζει η ανώτερη πηγή: «Είμαστε οι δρώντες και όχι οι αντιδρώντες και παρότι η λιβυκή αντίδραση ήταν αναμενόμενη, χαρακτηρίζεται χαμηλής έντασης».

Η κυβέρνηση, πάντως, δεν υποβαθμίζει, ούτε υποτιμά τη λιβυκή κίνηση, αλλά επιχειρεί να την ερμηνεύσει μέσα στο πλαίσιο που έχει διαμορφωθεί. Οργανώνει και προετοιμάζει την ελληνική επιστολή στον ΟΗΕ, που με νομικά και πολιτικά επιχειρήματα θα δώσει απάντηση στην απόπειρα της Λιβύης να εφαρμόσει επί χάρτου το Τουρκολιβυκό Μνημόνιο και τις εδώ και δεκαετίες μαξιμαλιστικές επιδιώξεις της.

Η Αθήνα θεωρεί ότι και αυτή η αντίδραση της Λιβύης δεν είναι παρά μια αμυντική κίνηση, αφού η Τρίπολη διαπίστωσε ότι κρατώντας σε εκκρεμότητα μια συμφωνία με την Ελλάδα για την οριοθέτηση της ΑΟΖ, η χώρα μας δεν έμεινε αδρανής, σε κατάσταση ομηρίας, όπως ίσως ήλπιζαν και οι «υψηλοί προστάτες» της κυβέρνησης Ντμπεϊμπά, απέχοντας από την άσκηση των κυριαρχικών της δικαιωμάτων.

Σημαντικά τετελεσμένα

Σε μια ασυνήθιστη για την ελληνική εξωτερική πολιτική συγχορδία κινήσεων, από το 2011 με τον Νόμο 4001/2011, η Αθήνα, έστω και μέσα από παλινωδίες και πολλές αμφιταλαντεύσεις, πέτυχε να επιβάλει, τουλάχιστον στην πλευρά της Λιβύης, μια σειρά σημαντικών τετελεσμένων, που όχι μόνο προωθούν την άσκηση των κυριαρχικών δικαιωμάτων της, αλλά θέτουν νομικά αλλά και επί του πεδίου νέα δεδομένα στη διαδικασία των πιθανών μελλοντικών οριοθετήσεων στην περιοχή.

Η κυβέρνηση, έχοντας βρει προς το παρόν τοίχο στις προσπάθειες συνεννόησης με την Τουρκία ώστε να ξεκινήσει η διαδικασία συνομιλιών για τη σύνταξη συνυποσχετικού για την παραπομπή της διαφοράς της οριοθέτησης στη Χάγη, έχει επιδιώξει να κλείσει τα υπόλοιπα μέτωπα είτε με συμφωνίες είτε, εφόσον το απαιτούν οι περιστάσεις, με μονομερείς ενέργειες που στηρίζονται, όμως, στην εφαρμογή των προβλέψεων του Δικαίου της Θάλασσας.

Ρηματικές διακοινώσεις

Στον σχεδιασμό της κυβέρνησης περιλαμβάνονται: η συμφωνία μερικής οριοθέτησης υφαλοκρηπίδας με την Αίγυπτο, η οποία, με σημαντικό κόστος, βοήθησε να υπάρξει ένα ουσιαστικό αντίβαρο επισκιάζοντας το Τουρκολιβυκό Μνημόνιο, η συμφωνία οριοθέτησης ΑΟΖ με την Ιταλία, η επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων στο Ιόνιο στα 12 ν.μ., η προώθηση του Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδιασμού που αποτυπώνει και το μέγιστο των επιδιώξεων για τα εξωτερικά όρια της ελληνικής ΑΟΖ, η αναμενόμενη θέσπιση Θαλάσσιων Πάρκων, με τα πρώτα εξ αυτών σε Ιόνιο και νότιες Κυκλάδες (σε περιοχές που η Τουρκία δεν αμφισβητεί) και η απόφαση για προκήρυξη του διαγωνισμού για αδειοδότηση των οικοπέδων νότια της Κρήτης, όπου πλήττεται ευθέως το Τουρκολιβυκό Μνημόνιο στη λιβυκή πλευρά της παράνομης οριοθέτησης.

Γι’ αυτούς τους λόγους, όπως επισημαίνει ανώτερη πηγή, ήταν αναμενόμενη η αντίδραση του άξονα Αγκυρας – προσωρινής κυβέρνησης της Τρίπολης, η οποία εκδηλώθηκε με τις δύο ρηματικές διακοινώσεις.

Η κυβέρνηση όμως επιμένει και στρέφει το ενδιαφέρον της στο αν αυτό το θεωρητικό κατασκεύασμα που διαμορφώνεται από την Τρίπολη έχει αντανάκλαση και επί του πεδίου, κάτι που προς το παρόν δεν διαπιστώνεται.

Πράγματι, τα οικόπεδα που έχει χαράξει και προσφέρει η Λιβύη για έρευνες (τέσσερα εξ αυτών στην τουρκική κρατική εταιρεία ΤΡΑΟ), τηρούν ευλαβικά τη μέση γραμμή την οποία μονομερώς χάραξε η Ελλάδα βάσει του Νόμου 4001/2011 και που καλύπτει το μέγιστο των διεκδικήσεών της νοτίως της Κρήτης.

Το υπουργείο Εξωτερικών θεωρεί, μάλιστα, ότι αυτή η ελληνική μέση γραμμή θωρακίζεται από την παρουσία ή την εκδήλωση ενδιαφέροντος εμπλοκής από μεγάλες αμερικανικές πετρελαϊκές εταιρείες όπως η ExxonMobil και η Chevron.

Η Αθήνα επιδιώκει να αποτρέψει στο αμέσως επόμενο διάστημα οποιαδήποτε κίνηση θα θόλωνε περαιτέρω την εικόνα σχετικά με τις θαλάσσιες ζώνες στην περιοχή.

Σημαντικό σημείο θεωρείται το να μην πραγματοποιηθεί -ή τουλάχιστον να καθυστερήσει σημαντικά- ενδεχόμενη ψηφοφορία κύρωσης του Τουρκολιβυκού Μνημονίου στο Κοινοβούλιο στο Τομπρούκ. Νομικά δεν θα προσέθετε τίποτα στην εγκυρότητά του, πολιτικά όμως θα δημιουργούσε την εντύπωση ότι υπάρχει μια ενιαία στάση της Ανατολικής και της Δυτικής Λιβύης υπέρ του μνημονίου και ότι δεν υπάρχουν προβλήματα νομιμότητάς του σε σχέση με την εσωτερική έννομη τάξη της Λιβύης.

Από τα βασικά επιχειρήματα που είχαν προβάλει το 2019 η Ελλάδα και η Αίγυπτος, για να αποδείξουν την έλλειψη νομιμοποίησης του μνημονίου, ήταν ότι αυτό είχε υπογραφεί από μια κυβέρνηση στην Τρίπολη η οποία δεν είχε το δικαίωμα υπογραφής τέτοιων συμφωνιών και ότι η διαδικασία δεν είχε ολοκληρωθεί λόγω μη ψήφισής του από το Κοινοβούλιο.

Στο πλαίσιο αυτό, εντάσσονται οι παρεμβάσεις Γεραπετρίτη προς τον στρατηγό Χαλίφα Χαφτάρ και η προετοιμασία της επίσκεψης του προέδρου του Κοινοβουλίου Ακίλα Σάλεχ στην Αθήνα.

Η Τρίπολη ανησυχεί από την αποκατάσταση των διαύλων Αθήνας – Χαφτάρ, καθώς η διοίκηση στην Ανατολική Λιβύη έχει ενισχυθεί και μάλιστα, σε αντίθεση με τη Δυτική Λιβύη, έχουν τεθεί υπό έλεγχο οι ένοπλες ομάδες και επικρατεί κλίμα οικονομικής ανάπτυξης, το οποίο διαπιστώνει και ο τελευταίος επισκέπτης στη Βεγγάζη.

Συνομιλίες

Στην Τρίπολη -και στην Αγκυρα- έχουν περιέλθει και οι πληροφορίες ότι η διοίκηση της Ανατολικής Λιβύης θα επεδίωκε υπό συγκεκριμένες συνθήκες να ξεκινήσει με την Ελλάδα συνομιλίες για μερική οριοθέτηση των θαλάσσιων ζωνών στην περιοχή που τελεί υπό τον έλεγχό της, δημιουργώντας έτσι ένα νέο διαπραγματευτικό δεδομένο και ενισχύοντας τη διεθνή της υπόσταση.

Η κίνηση της Τρίπολης για τη μονομερή κατάθεση των εξωτερικών ορίων της υφαλοκρηπίδας έχει ακριβώς έναν ακόμη στόχο, να αποκλείσει αυτό το ενδεχόμενο και να δεσμεύσει και την πλευρά της Ανατολικής Λιβύης, καθώς τυχόν διαφοροποίησή της και μάλιστα σε περίοδο έντονων πολιτικών διεργασιών στο εσωτερικό της χώρας θα εξέθετε τον στρατηγό Χαφτάρ και τον Σάλεχ ότι αποποιούνται σημαντικά κυριαρχικά δικαιώματα της χώρας προς χάριν της Ελλάδας.

Ωστόσο, η πιο σημαντική ανησυχία της Αθήνας είναι αν θα επιχειρηθεί από την Τουρκία να εκμεταλλευτεί τη λεπτή ισορροπία που έχει επιτευχθεί σε σχέση με τις δύο πλευρές στη Λιβύη, ώστε να προωθηθούν περαιτέρω τα μνημόνια που αφορούν τη συνεργασία και την παραχώρηση δικαιωμάτων έρευνας και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων στην τουρκική εταιρεία TPAO.

Η Λιβύη, από μόνη της, είναι προφανές ότι πέραν των διαβημάτων και των ρηματικών διακοινώσεων δεν έχει τη δυνατότητα να επιβάλει τετελεσμένα απέναντι στην Ελλάδα. Εφόσον όμως αποφασιστεί κάτι τέτοιο, θα έχει πρόθυμη αρωγό την Τουρκία.

Η Τουρκία, διαθέτοντας πλέον δικό της στόλο ερευνητικών και πλωτών γεωτρύπανων, δεν εξαρτάται από τις διαθέσεις των μεγάλων εξειδικευμένων πετρελαϊκών ή ερευνητικών εταιρειών και έτσι ανά πάσα στιγμή μπορεί, σε συνεργασία με τη Λιβύη, να επιχειρήσει να δημιουργήσει τετελεσμένα εφαρμογής του Τουρκολιβυκού Μνημονίου εις βάρος της Ελλάδας.

Η οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας, την οποία ουσιαστικά ανακήρυξε η Λιβύη στις 26 Μαΐου, είναι μονομερής και δεν παράγει νομικά αποτελέσματα. Οπως και στην περίπτωση του Τουρκολιβυκού Μνημονίου, το οποίο επίσης για την Ελλάδα είναι άκυρο και χωρίς νομική υπόσταση, είναι θέμα συσχετισμού δυνάμεων αν θα επιχειρηθούν και μονομερείς κινήσεις επί του πεδίου.

Η Τουρκία, σε αντίθεση με τη Λιβύη που δεν έχει τη σχετική δυνατότητα, έχει κατά καιρούς επιχειρήσει να κατοχυρώσει τετελεσμένα με την επιστράτευση της στρατιωτικής ισχύος της: αρχικά με την αποστολή του «Oruc Reis» και, πρόσφατα, με την παρεμπόδιση της πόντισης του καλωδίου ηλεκτρικής διασύνδεσης Κρήτης – Κύπρου.

Το γεγονός της παρουσίας μιας και σύντομα και δεύτερης μεγάλης αμερικανικής εταιρείας στα ελληνικά οικόπεδα έχει υψηλή σημασία.

Ωστόσο, δεν είναι οι προκηρύξεις αδειών σε θαλάσσια οικόπεδα που προσδίδουν σε ένα κράτος υπό μορφή «χρησικτησίας», διεθνώς αναγνωρισμένες και κατοχυρωμένες θαλάσσιες ζώνες, αλλά οι συμφωνίες με τα άλλα παράκτια κράτη, και αυτός παραμένει ο στόχος της Ελλάδας αν και όποτε προκύψει ζήτημα διαπραγματεύσεων με τη λιβυκή πλευρά.

Είναι προφανές ότι Λιβύη και Τουρκία θα διστάσουν να παρεμποδίσουν ή να παρενοχλήσουν ένα ερευνητικό πλοίο της ExxonMobil ή της Chevron, πολύ περισσότερο όταν ο νέος ένοικος του Λευκού Οίκου είναι ο Ντόναλντ Τραμπ, όμως είναι σημαντικό οι εταιρείες να είναι όχι θεωρητικά παρούσες, αλλά και ενεργές στο πεδίο.

Δοκιμαστικές γεωτρήσεις

Ετσι, ένα ακόμη στοίχημα για την Ελλάδα είναι η ExxonMobil να αποφασίσει να ξεκινήσει δοκιμαστικές γεωτρήσεις οι οποίες έχουν ήδη αναβληθεί αρκετές φορές και η Chevron να αποδείξει σύντομα ότι ενδιαφέρεται σοβαρά για την αξιοποίηση των δύο οικοπέδων νότια της Κρήτης, διεκδικώντας την άδεια στον διαγωνισμό και ξεκινώντας έρευνες στην περιοχή. Τότε πράγματι θα έχει δημιουργηθεί ένα σοβαρό τετελεσμένο που θα βάλει και τη σφραγίδα του σε μια μελλοντική συμφωνία οριοθέτησης.

Η ρηματική διακοίνωση της 26ης Μαΐου της Λιβύης υιοθετεί όλο το πλαίσιο της τουρκικής επιχειρηματολογίας για τις θαλάσσιες ζώνες. Οπως και η προσφυγή που είχε καταθέσει το 2009 ο τότε αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης και νυν πρωθυπουργός Εντι Ράμα κατά της συμφωνίας οριοθέτησης που είχε υπογραφεί μεταξύ Αθήνας και Τιράνων, φαίνεται να έχει συνταχθεί σχεδόν από «τουρκικό χέρι».

Στη ρηματική διακοίνωση της Λιβύης τονίζεται ότι η οριοθέτηση και ο καθορισμός της μέσης γραμμής πρέπει να γίνονται μεταξύ των ηπειρωτικών ακτών των δύο παράκτιων κρατών, αγνοώντας τα νησιά, στα οποία, όπως αναφέρεται, δεν αναγνωρίζονται αυτόματα θαλάσσιες ζώνες πέραν των χωρικών τους υδάτων (6 ν.μ. στην περίπτωση του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου).

Η Τουρκία, εκτός των άλλων, επιχειρεί να ενισχύσει τη διαπραγματευτική της θέση έναντι της Ελλάδας προβάλλοντας τον ισχυρισμό ότι Αιγαίο και Ανατολική Μεσόγειος είναι «ειδική περιοχή», η οποία απαιτεί ειδικές ρυθμίσεις και ότι η άποψή της αυτή είναι κοινή και με άλλες χώρες ώστε να σχηματιστεί ένα κρίσιμο διπλωματικό κεκτημένο. Με την κατάθεση της λιβυκής ρηματικής διακοίνωσης στον ΟΗΕ και την επισήμανση ότι σε κάθε συζήτηση για θαλάσσιες ζώνες πρέπει να γίνουν αποδεκτές οι ζώνες (αλιευτική και συνορεύουσα) που έχουν κηρυχθεί με εσωτερικές νομικές διαδικασίες στη Λιβύη, καθώς και με την επίκληση του Τουρκολιβυκού Μνημονίου ορθώνεται ένα πολύ μεγάλο εμπόδιο στην προσπάθεια της Αθήνας, μετά από σχεδόν 15 χρόνια, να ξεκινήσει ένας δομημένος διάλογος με τη Λιβύη, τουλάχιστον με την παρούσα πολιτική κατάσταση.

Γραμμή βάσης

Στις θαλάσσιες ζώνες της η Λιβύη έχει υπολογίσει ως γραμμή βάσης το κλείσιμο του στομίου του Κόλπου της Σύρτης, ενώ αποδίδει μηδενική επήρεια σε μια σειρά νησιών, από τις Στροφάδες μέχρι τη Γαύδο και τη Χρυσή, καθώς και συρρικνωμένη επήρεια ακόμη και στην ίδια την Κρήτη. Αυτό είναι ένα πλαίσιο που η Ελλάδα δεν αποδέχεται, και μάλιστα για το κλείσιμο του κόλπου υπάρχει διαφωνία ακόμη και από την ίδια την Ευρωπαϊκή Ενωση. Το πιο δύσκολο κομμάτι για την Ελλάδα είναι αυτό που αφορά την προσήλωση της λιβυκής πλευράς στο Τουρκολιβυκό Μνημόνιο, το οποίο είναι δεδομένο ότι η Αθήνα δεν μπορεί να αποδεχτεί ούτε καν ως θέμα συζήτησης, πολύ περισσότερο ως εξαίρεση στο πλαίσιο κάποιου μελλοντικού συνυποσχετικού στο οποίο ίσως καταλήξουν οι δύο πλευρές.

Πέραν των αποτρεπτικών κινήσεων, όμως, πλέον είναι η στιγμή για την Ελλάδα να εξετάσει σοβαρά την προοπτική επέκτασης των χωρικών της υδάτων στα 12 ν.μ. νοτίως της Κρήτης, καθώς και τη δυνατότητα κήρυξης ΑΟΖ στην ίδια περιοχή, έως τα απώτατα εξωτερικά της όρια, βάσει του Νόμου 4001/2011. Με αυτό τον τρόπο θα υπάρχει ένα νομικά ισοδύναμο αντίβαρο έναντι των μονομερών ενεργειών της Λιβύης.

Παράλληλα, είναι κρίσιμο να ενισχυθούν οι σχέσεις με την Ανατολική Λιβύη, προβάλλοντας τα πλεονεκτήματα μιας καλής σχέσης με την Ελλάδα και της προώθησης μιας συμφωνημένης λύσης για τις θαλάσσιες ζώνες, και φυσικά θα πρέπει να συνεχιστεί η επιδίωξη μιας νέας συνεννόησης με τον πρόεδρο Αμπντέλ Φατάχ Αλ Σίσι, ώστε να διαμορφωθεί το κατάλληλο πλαίσιο για την ολοκλήρωση της οριοθέτησης των θαλάσσιων ζωνών μεταξύ των δύο χωρών και ανατολικά του 28ου Μεσημβρινού.