Εφημερεύοντα
Κίνηση
Καιρός
Λίγο πριν από τις εκλογές της 25ης Ιανουαρίου 2015 που ανέδειξαν τον Αλέξη Τσίπρα νικητή και πρωθυπουργό μιας κυβέρνησης συνασπισμού ΣΥΡΙΖΑ και ΑΝ.ΕΛ., ο Γιάνης Βαρουφάκης, μελλοντικός υπουργός Οικονομικών, δήλωνε χαμογελαστός σε τηλεοπτική συνέντευξη ότι το ενδεχόμενο ο διοικητής της ΕΚΤ να κλείσει την κάνουλα της ρευστότητας στις ελληνικές τράπεζες ήταν τόσο πιθανό όσο να μην ανέτελλε ο ήλιος το επόμενο πρωί.
Αλλά στις 29 Ιουνίου 2015, ακριβώς πριν από δέκα χρόνια, ο ήλιος ανέτειλε κανονικά προαναγγέλλοντας μια πολύ ζεστή καλοκαιρινή μέρα, όμως οι τράπεζες παρέμειναν κλειστές.
Εχοντας ήδη απωλέσει 50 δισ. ευρώ καταθέσεων στο προηγούμενο εξάμηνο λόγω αυξημένης αβεβαιότητας, οι τράπεζες τέθηκαν υπό το καθεστώς κεφαλαιακών περιορισμών, των περίφημων capital controls, για αρκετό χρονικό διάστημα μέχρι να αποκατασταθεί στοιχειωδώς η κεφαλαιακή τους επάρκεια. Κάτι όμως που απαίτησε μία ακόμη ανακεφαλαιοποίησή τους, εκ των ακρογωνιαίων λίθων του τρίτου και επαχθέστερου μνημονίου, που επιβάρυνε την ελληνική οικονομία με 86-100 δισ. ευρώ και τον ελληνικό λαό με πρόσθετα μέτρα λιτότητας 16 δισ. ευρώ.
Πολιτικό θρίλερ
Η κυβερνητική αλλαγή οδήγησε σε μια πολυδιαφημισθείσα ως «ηρωική», αλλά απολύτως αδιέξοδη και καταστρεπτική 5μηνη διαπραγμάτευση. Πρώτος σταθμός, η τετράμηνη παράταση ισχύος του 2ου μνημονίου, έως τις 30 Ιουνίου, ελλείψει συμφωνίας με τους δανειστές. Ενώ θα μπορούσε να κλείσει σχετικά ανώδυνα, βάσει του περίφημου mail Γκίκα Χαρδούβελη, με απρόσκοπτη συνέχιση του ελληνικού δανεισμού έναντι μέτρων 1,5-2,0 δισ. Τα ξένα ΜΜΕ ήδη μιλούσαν για πορεία στο άγνωστο.
Στο επόμενο διάστημα η κυβέρνηση, συνακόλουθα η χώρα, έχανε σταδιακά την εμπιστοσύνη των δανειστών. Ο Βαρουφάκης απομονώθηκε στο Eurogroup, ενώ αργότερα παραδέχθηκε ότι τους… μαγνητοφωνούσε στις συνεδριάσεις. Με τις διαπραγματεύσεις βαλτωμένες, τα σενάρια περί Grexit επανήλθαν. Η κατάσταση επιδεινώθηκε ραγδαία. Δεύτερος σταθμός όταν η χώρα, στις 11 Μαΐου, οριακά απέφυγε τη χρεοκοπία. Παρότι η κυβέρνηση είχε δεσμεύσει τα αποθεματικά ΔΕΚΟ, Ταμείων, οργανισμών, ΟΤΑ κ.λπ., δεν είχε χρήματα να αποπληρώσει μια δόση 765 εκατ. στο ΔΝΤ.
Στις 10 το πρωί της 13ης Ιουλίου η Ελλάδα παρέμενε στο ευρώ. Στο χέρι της ήταν το «οριστικά και αμετάκλητα». Αλλά ο λογαριασμός ήταν βαρύτατος. Σήμερα, μακριά από τη φορτισμένη εκείνη ατμόσφαιρα, μπορούμε να φωτίσουμε 10+1 αρκετά ενδιαφέρουσες γνωστές και άγνωστες πτυχές των γεγονότων εκείνων των καυτών ημερών, πλαισιωμένες με μαρτυρίες.
Το απόλυτο σοκ
Το πρωί της δεύτερης ημέρας της Συνόδου Κορυφής της 25ης-26ης Ιουνίου υπήρχε η αίσθηση ότι επίκειται συμφωνία για το επόμενο σχέδιο της ελληνικής διάσωσης. Είχαν προηγηθεί πολύωρες νυχτερινές διαπραγματεύσεις μεταξύ Μέρκελ, Ολάντ, Τουσκ, Τσίπρα. Ξεκινώντας τη συνεδρίαση, ο Τουσκ παρουσίασε το αποτέλεσμά τους. Ακολούθησε σιωπή. Ολοι περίμεναν από τον Ελληνα πρωθυπουργό να πάρει τον λόγο διευκρινίζοντας την ελληνική θέση. Ομως εκείνος παρέμενε σιωπηλός.
Το γεγονός παραξένεψε πρώτη απ’ όλους τη Γερμανίδα καγκελάριο. Σηκώθηκε από τη θέση της και πήγε κοντά του. Ο διάλογος που ακολουθεί έχει αποτυπωθεί διά χειρός Μέρκελ στα απομνημονεύματά της:
«- Αλέξη, δεν είπες τίποτα ακόμη. Σκοπεύεις να πάρεις τον λόγο;
– Οχι, ο Ντόναλντ έχει ήδη εξηγήσει τα πάντα.
– Και τι σκοπεύεις να κάνεις τώρα;
– Θα πάρω αμέσως το αεροπλάνο για Αθήνα και θα συσκεφτώ με το Υπουργικό Συμβούλιο για το τι θα κάνουμε.
Εμεινα με το στόμα ανοιχτό. Εκανα τον γύρο του τραπεζιού και πλησίασα τον Ολάντ. Ηταν κι εκείνος έκπληκτος. Και οι δυο μας είχαμε αποκομίσει σαφώς την εντύπωση πως ο Τσίπρας είχε αποδεχτεί το αποτέλεσμα των νυχτερινών διαπραγματεύσεων. Ο Τουσκ είχε επίσης μιλήσει στο ίδιο μήκος κύματος. Επέστρεψα στον Τσίπρα και τον ρώτησα:
– Και τι φαντάζεσαι πως θα προκύψει από τις διαβουλεύσεις;
– Δεν ξέρω.
– Πότε θα ξέρεις;
– Θα σου πω σήμερα, νωρίς το βράδυ».
Μέρκελ, Ολάντ και Τσίπρας προγραμμάτισαν τριμερή τηλεφωνική επικοινωνία για αργά τη νύχτα. Σε αυτήν ο Τσίπρας τούς ενημέρωσε ότι το Υπουργικό Συμβούλιο αποφάσισε τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για το προταθέν πρόγραμμα. Θα το ανακοίνωνε στους πολίτες με διάγγελμα αργότερα.
«Τον ρώτησα ποια ήταν η σύσταση της κυβέρνησής του προς τον λαό. “Οχι, φυσικά”, είπε νέτα σκέτα. Πραγματικό σοκ: απ’ όλα τα τηλεφωνήματα που έχω κάνει στην πολιτική μου ζωή, αυτό μου επιφύλαξε ίσως τη μεγαλύτερη έκπληξη. Προς στιγμήν, ο Ολάντ κι εγώ μείναμε άφωνοι», γράφει.
Σύμφωνα με τη μαρτυρία της Μέρκελ, ο Τσίπρας με αυτή την αντίδρασή του έφερε τους ηγέτες σε σημείο απόλυτου αιφνιδιασμού. Το ελληνικό δράμα έμπαινε σε μια νέα πράξη εκείνο το βράδυ…
Δύο μυστηριώδη τηλεφωνήματα
Στη σύσκεψη των πολιτικών αρχηγών υπό τον Προκόπη Παυλόπουλο, την επομένη του δημοψηφίσματος -καθοριστική καθώς οι Ευρωπαίοι ζητούσαν ευρεία και ισχυρή δέσμευση του ελληνικού πολιτικού κόσμου για στήριξη της νέας συμφωνίας-, σημειώθηκε μια σημαντική εξέλιξη που προκάλεσε σοβαρά ερωτήματα. Με κυριότερο, αν ο Τσίπρας ήταν ειλικρινής στις νυχτερινές του δηλώσεις ότι η εντολή του δημοψηφίσματος δεν ήταν η ρήξη με την Ευρώπη. Ή αν το περιβόητο Plan B της εξόδου από το ευρώ ήταν ακόμη στο μυαλό του.
Αφορούσε ένα τηλεφώνημα του Τσίπρα προς τον Βλαντίμιρ Πούτιν από το Προεδρικό Μέγαρο διαρκούσης της σύσκεψης. Σύμφωνα με τη δημόσια μαρτυρία Παυλόπουλου, η σύσκεψη διεκόπη λόγω έκτακτης άφιξης του υπουργού Ενέργειας Παναγιώτη Λαφαζάνη, που ήθελε να μιλήσει στον πρωθυπουργό. Εκείνος βγήκε από τη σύσκεψη και συνομίλησε μαζί του. Μετά από 10 λεπτά βγήκε και ο Πρόεδρος. Ακουσε τον Λαφαζάνη να λέει στον Τσίπρα ότι δεν θα έπρεπε να προχωρήσει, αφού υπήρχε συμφωνία με τον Πούτιν.
Ποια συμφωνία; Δεν ειπώθηκε κάτι παρουσία του Προέδρου. Αλλά, σύμφωνα με πολλές πηγές, όπως όσα γράφονται και στο βιβλίο της Ελένης Βαρβιτσιώτη και της Βικτωρίας Δενδρινού «Η τελευταία μπλόφα», το σχέδιο Λαφαζάνη προέβλεπε, στο σκέλος της Ρωσίας, την εκτύπωση χαρτονομισμάτων με το εθνικό νόμισμα και διασφάλιση του ενεργειακού εφοδιασμού. Πέραν του δανεισμού -ουσιαστικά υφαρπαγής- των αποθεματικών 20 δισ. ευρώ της Τραπέζης της Ελλάδος, που όμως ανήκαν στην ΕΚΤ και θα ακυρώνονταν αμέσως, της εφόδου στο Νομισματοκοπείο κ.ά., που αργότερα ο Λαφαζάνης διέψευσε, ενώ ο Βαρουφάκης τα απέδωσε στον επιστήθιο συνεργάτη του Τσίπρα, Αλέκο Φλαμπουράρη! Μύλος…
Ο Τσίπρας διέψευσε στον Πρόεδρο ότι υπήρχε οποιαδήποτε συμφωνία. Ωστόσο, τηλεφώνησε στον Πούτιν, παρόντος μόνο του Λαφαζάνη και άνευ μεταφραστή. Επανήλθε στη σύσκεψη ενημερώνοντας τους παρόντες ότι δεν υπήρχε κάτι ενδιαφέρον από την επαφή του.
Συγχρόνως, όμως, υπήρχε κάτι ακόμα που δεν το ήξερε εκείνη τη στιγμή ούτε ο Τσίπρας. Ενα άλλο τηλεφώνημα, μεταξύ Πούτιν και Ολάντ. Σύμφωνα με όσα αναφέρουν στο βιβλίο τους με τίτλο «Ενας πρόεδρος δεν έπρεπε να πει κάτι τέτοιο…», οι Γάλλοι δημοσιογράφοι Ζεράρ Νταβέ και Φαμπρίς Λομ, που συνόδευαν για έναν χρόνο τον Ολάντ καταγράφοντας γεγονότα και καταστάσεις που αντιμετώπιζε, ο Ρώσος πρόεδρος εκμυστηρεύτηκε τηλεφωνικά στον ομόλογό του την ίδια ημέρα ότι η ελληνική κυβέρνηση είχε υποβάλει αίτημα στη ρωσική για την εκτύπωση δραχμών, μη διαθέτοντας η ίδια τη δυνατότητα. Ο Πούτιν έκρινε ότι έπρεπε να ενημερώσει για όλα αυτά τον Ολάντ, καθώς η τύχη της Ελλάδας στο ευρώ κρεμόταν από μία κλωστή. Πώς περιγράφεται ο διάλογος στο βιβλίο;
«Πούτιν: Πρέπει να σου δώσω μια πληροφορία για να μην υπάρχει παρεξήγηση ανάμεσά μας… Η Ελλάδα μάς ζήτησε να τυπώσει δραχμές στη Ρωσία γιατί δεν έχουν πια εκτυπωτικές μηχανές για να το κάνουν.
“Τι τους απάντησες;” ρώτησε ο Ολάντ.
“Ηθελα να σου δώσω αυτή την πληροφορία για να καταλάβεις καλά ότι δεν είναι καθόλου αυτή η πρόθεσή μας”, απάντησε ο Πούτιν.
Ο ίδιος ο Ολάντ μονολόγησε: “Ο Πούτιν δεν αφήνει τίποτα στην τύχη. Τι μήνυμα ήθελε να περάσει; Γιατί μου το είπε αυτό; Ισως για να μη θεωρηθεί υπεύθυνος ότι έσπρωξε την Ελλάδα εκτός Ευρωζώνης. Και επίσης ότι αυτό ήταν ένας κίνδυνος και έπρεπε να γίνουν τα πάντα για να αποφευχθεί».
Η συμπόρευση Ολάντ – Μέρκελ
Στο δείπνο Ολάντ – Μέρκελ της 6ης Ιουλίου, την επομένη του δημοψηφίσματος, διαμορφώθηκε το σχέδιο λύσης του ελληνικού προβλήματος. Είχαν προηγηθεί οι επαφές του Ολάντ με τους Παυλόπουλο και Τσίπρα, αλλά και με τον Πούτιν. Ο Γάλλος Πρόεδρος γνώριζε καλύτερα το τοπίο. Σύμφωνα πάλι με την «Τελευταία μπλόφα» των Βαρβιτσιώτη και Δενδρινού, οι δύο ηγέτες προσήλθαν στο δείπνο-σύσκεψη έχοντας ο καθένας από τέσσερις συμβούλους μαζί του. Εξαρχής υπήρξε συμφωνία ότι σε όποια λύση, οι δύο ηγέτες, συνακόλουθα οι χώρες τους, θα πήγαιναν μαζί. Ο γαλλογερμανικός άξονας έπρεπε να επαναβεβαιώσει την ισχύ του ως η κινητήρια προωθητική δύναμη της Ευρωζώνης.
Από την ίδια πηγή προκύπτει ότι είχαν σχέδιο και για τις δύο επιλογές. Η Ελλάδα εντός είτε εκτός Ευρωζώνης. Και για τις αντίστοιχες επιπτώσεις για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη. Ο διάλογος ήταν έντονος κάποιες στιγμές, αλλά διεξοδικός. Το σύνολο των επιχειρημάτων του Ολάντ, που ξεκινούσαν από το υψηλό κόστος του Grexit και έφταναν στο ότι η Ελλάδα πιθανότατα θα οδηγούνταν σε έξοδο και από την Ε.Ε. και τη ζώνη Σένγκεν και θα έγερνε γεωπολιτικά προς το μέρος της Ρωσίας, έπαιξαν ρόλο. Υπήρχαν μπροστά το δημοψήφισμα για το Brexit, αλλά και η εντεινόμενη απειλή έκρηξης του Μεταναστευτικού.
Το κόστος του Grexit η Ευρωζώνη μπορούσε να το αναλάβει. Μαζί όμως με όλα τα άλλα, το πρόβλημα αποκτούσε επικίνδυνες διαστάσεις. Ο έξυπνος χειρισμός του Ολάντ στην κουβέντα τους έπεισε τη Μέρκελ για την πρώτη εκδοχή. No Grexit.
Αλλά αυτό απαιτούσε και την άμεση, πλήρη και άνευ αστερίσκων «συμμόρφωση» της Αθήνας. Αμεση κατάθεση νέων προτάσεων για συμφωνία με αποδοχή σκληρών όρων λιτότητας, ψήφιση του πακέτου στην Ελληνική Βουλή από διευρυμένη πλειοψηφία και δέσμευση Τσίπρα σε έκτακτη Σύνοδο Κορυφής. Τα περιθώρια είχαν λήξει. Αλλιώς οι Γερμανοί θα κινούσαν το δικό τους Plan B, του πενταετούς time-out για την Ελλάδα εκτός Ευρωζώνης, με τον Σόιμπλε πανέτοιμο.
«Θα σας καταγγείλω ότι για 2,5 δισ. καταστρέψατε την Ευρώπη»
Ο τότε Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και σήμερα πρωθυπουργός της Πολωνίας Ντόναλντ Τουσκ ήταν σημαντικός παράγοντας της αποτροπής του Grexit. Είχε προειδοποιήσει τον Τσίπρα για το άτοπο του δημοψηφίσματος: «Θα βρεθείς με τα δημοψηφίσματά σου στα βαθιά σκ..ά».
Την ύστατη ώρα της έκτακτης Συνόδου Κορυφής, ξημερώματα της Δευτέρας 13ης Ιουλίου 2015, το σκηνικό παρέμενε «πολεμικό», παρότι είχε επέλθει σύγκλιση σε σειρά κρίσιμων θεμάτων. Οπως το υπό δημιουργία Ταμείο Αποκρατικοποιήσεων που θα στόχευε σε έσοδα 50 δισ. ευρώ να έχει έδρα όχι το Λουξεμβούργο, όπως ήθελε ο Σόιμπλε, αλλά την Αθήνα. Ομως ο Τσίπρας διαφωνούσε στους όρους αξιοποίησης των εσόδων του. Οπως ανέφερε ο Τουσκ σε ντοκιμαντέρ του BBC τριάμισι χρόνια αργότερα, «ο Τσίπρας ήθελε ένα μέρος τους να επενδύονταν στο μέλλον της Ελλάδας. Η Μέρκελ ήταν ανένδοτη: “Χρειαζόμαστε αυτά τα λεφτά για να μειώσουμε το χρέος σας”».
Στη συνέχεια του ντοκιμαντέρ, ο Ιταλός πρωθυπουργός Ματέο Ρέντσι περιγράφει ότι τα ξημερώματα τον ξύπνησε στο γραφείο της ιταλικής αντιπροσωπείας όπου είχε αποκοιμηθεί, ένα δυνατό χτύπημα στην πόρτα. «Ανοίγω και ήταν ο Φρανσουά Ολάντ. “Ματέο”, μου λέει, “είναι ώρα να βρούμε έναν συμβιβασμό, διότι η Ανγκελα διακινδυνεύει ξεκάθαρα να αποδεχθεί την έξοδο της Ελλάδας. Είπε ότι υπάρχουν κόκκινες γραμμές και αρχές που δεν μπορούν να σπάσουν».
Χωρίστηκαν, με διαφορετικούς ρόλους ο καθένας. Ο Ρέντσι πήρε τους διαδρόμους φωνάζοντας διάφορα, όπως «δεν μπορείτε να ταπεινώνετε έναν λαό, αρκετά μέχρι τώρα». Το επανέλαβε πέφτοντας πάνω στην καγκελάριο. Εκείνη του απάντησε σε έντονο ύφος ότι δεν είναι ανόητη. Και ο Ρέντσι τής ανταπάντησε ότι «αυτή η απόφαση είναι το πιο ηλίθιο πράγμα για την Ευρώπη».
Στις 5 το πρωί ο Ολάντ εισέβαλε στα γραφεία της ελληνικής αντιπροσωπείας και κινητοποίησε τον Τσίπρα. Τον προέτρεψε αμέσως να επανέλθει στην κλειστή συζήτηση. Ακόμη και το Grexit να ήταν η κατάληξη, θα έπρεπε να μπορεί να πει στους Ελληνες και τους Ευρωπαίους ότι πάλεψε για να το αποτρέψει κάνοντας μεγάλες παραχωρήσεις και να ρίξει την ευθύνη για το «ναυάγιο» στους Γερμανούς.
Μία ώρα μετά, ο Τουσκ συγκέντρωσε ξανά τους βασικούς πρωταγωνιστές στο γραφείο του. Τους ξεκαθάρισε ότι δεν επρόκειτο να φύγουν αν δεν κατέληγαν σε συμφωνία. Παρ’ όλα αυτά, υπήρξε πάλι αδιέξοδο την εσχάτη των στιγμών, όταν η Μέρκελ δεν αποδεχόταν το ελληνικό αίτημα τα 15 από τα 50 δισ. των εσόδων του Ταμείου να επενδύονταν στην ελληνική οικονομία. Επέμενε σε 10 δισ. Ο Τουσκ σηκώθηκε όρθιος. «Αν επιμείνετε, θα βγω και θα πω στον κόσμο ότι για διαφορά 2,5 δισ. καταστρέψατε την Ευρώπη», είπε. Το θρίλερ του Grexit έληξε εκεί.
«Μη διανοηθείς να φύγεις από την αίθουσα»
Το απόγευμα της 12ης Ιουλίου 2015, ο Αμερικανός υπουργός Οικονομικών Τζακ Λιου ήταν ο τελευταίος με τον οποίο μίλησε ο Τσίπρας πριν ξεκινήσει η Σύνοδος Κορυφής που έκρινε τη θέση της Ελλάδας στην Ευρωζώνη. «Αλέξη, πρόσεξε, μη διανοηθείς να φύγεις από την αίθουσα χωρίς συμφωνία», ήταν η τελευταία προειδοποίηση του Αμερικανού. Ηταν η πολλοστή φορά που μιλούσαν εκείνες τις ημέρες, η τρίτη στη σειρά εκείνη την Κυριακή. Ενδιαμέσως ο Λιου είχε συνομιλήσει με τους Σόιμπλε, Ντράγκι, Ντάισελμπλουμ και την επικεφαλής του ΔΝΤ Λαγκάρντ, ενώ ο Ομπάμα είχε αναλάβει προσωπικά το πολυήμερο στενό μαρκάρισμα της Μέρκελ.
Η αλήθεια είναι ότι η αμερικανική ηγεσία, υπό τον Μπαράκ Ομπάμα, στάθηκε στο πλευρό της Ελλάδας σε όλη την περίοδο της κρίσης χρέους, από το 2010-11 και μέχρι τέλους, πιέζοντας καθοριστικά με την επιρροή της, ιδίως το Βερολίνο, αλλά και τις Βρυξέλλες, και βεβαίως το ΔΝΤ στην κατεύθυνση αποτροπής ενός Grexit.
Ποια ανάγκη άλλων μαρτύρων υπάρχει, όταν μία εβδομάδα μετά τη λυτρωτική απόφαση για τη νέα ελληνική διάσωση, ο Ομπάμα, προσερχόμενος σε δείπνο που του παρέθετε ο στενός φίλος του, πασίγνωστος Ελληνοαμερικανός επιχειρηματίας και πρόεδρος της Libra Group Τζορτζ Λογοθέτης, ήταν αποκαλυπτικός: Οταν μπήκε ο Πρόεδρος, όλοι καθόμασταν στο λόμπι, περιέγραψε ο Λογοθέτης. Τον ρώτησα: Τι έγινε στις 12 Ιουλίου; Μου απάντησε: Γιώργο, κάθε μέρα, για μία εβδομάδα πριν από τη Σύνοδο, καλούσα τη Μέρκελ και της έλεγα: Μην το κάνεις. Μην το κάνεις. Εβαζα και τον Τζακ Λιου κάθε πρωί να καλεί τον Σόιμπλε και να του λέει το ίδιο πράγμα: Μην το κάνετε. Γιατί είχαν αποφασίσει να το κάνουν, δίνοντας μια γραμμή ζωής 50 δισ., κατέληξε. Εννοώντας το πακέτο της ανθρωπιστικής βοήθειας ενίσχυσης της Ελλάδας που σχεδίαζε ο Σόιμπλε, για τα πρώτα βήματα της πορείας της χώρας, έχοντας επιστρέψει στο εθνικό νόμισμα.
Η D-day και η δραματική αναμονή του Στουρνάρα
Λίγες ώρες πριν ανακοινωθεί η απόφαση για τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος, ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Γιάννης Δραγασάκης επικοινώνησε με τον επικεφαλής της Τραπέζης της Ελλάδος Γιάννη Στουρνάρα. Του ζήτησε να μεταφέρει στον Ντράγκι το αίτημα η ΕΚΤ να αυξήσει το όριο του ΕLA, δηλαδή του έκτακτου μηχανισμού παροχής ρευστότητας στις τράπεζες. Διαβιβάστηκε, αλλά απορρίφθηκε. Η πίεση στην Ελλάδα θα εντεινόταν. Οχι στα όρια της απόλυτης ασφυξίας, καθώς ο Ντράγκι, από την 1η Ιουλίου και με την Ελλάδα εκτός προγράμματος, θα μπορούσε να απαιτήσει πλήρη επιστροφή του ELA, ύψους 89 δισ. ευρώ.
Η κυβέρνηση, αφελώς, ήλπιζε να αποφύγει έτσι τα capital controls. Αλλά από τα πρώτα λεπτά μετά την ανακοίνωση Τσίπρα για το δημοψήφισμα σχηματίστηκαν τεράστιες ουρές στα ATM και τα διανυκτερεύοντα βενζινάδικα. Σε ένα 24ωρο οι εκροές καταθέσεων υπολογίζονταν κοντά στα 3 δισ. ευρώ.
Δεν υπήρχε αμφιβολία για τα μελλούμενα. Οι τράπεζες θα έκλειναν. Ηδη εκτός τραπεζικού συστήματος είχαν βρεθεί από τις αρχές της χρονιάς, προεξοφλώντας τον πολιτικό κίνδυνο σχεδόν 50 δισ. ευρώ μετρητά (40% των συνολικών καταθέσεων και σχεδόν το επταπλάσιο του μέσου όρου της Ε.Ε.), που είτε είχαν φύγει για το εξωτερικό είτε φυλάσσονταν στις πιο παράδοξες κρυψώνες.
Η ουσία είναι ότι μέχρι τα μεσάνυχτα της Κυριακής έπρεπε να σταλεί στη Φρανκφούρτη η Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου για την εφαρμογή των κεφαλαιακών ελέγχων. Στουρνάρας, υποδιοικητές και οι επικεφαλής των συστημικών τραπεζών, με συμμετοχή και του Βαρουφάκη, συνεδρίασαν για να αποφασίσουν, σε συνεννόηση με την ΕΚΤ, πώς θα εφαρμοστούν οι έλεγχοι. Τελικά αποφάσισαν αργία μιας εβδομάδας και επιβολή ημερήσιου ορίου αναλήψεων στα 60 ευρώ.
Οπως ο ίδιος ο διοικητής της ΤτΕ επιβεβαίωσε αργότερα, η ΠΝΠ έφτασε στο γραφείο του από το αντίστοιχο του Σπύρου Σαγιά, γραμματέα του Υπουργικού Συμβουλίου, στις 23.53. Προηγήθηκαν αγωνιώδη τηλεφωνήματα μεταξύ τους. Με την ανησυχία διάχυτη στο γραφείο του Στουρνάρα, καθώς πολλοί φοβούνταν ότι ο Βαρουφάκης θα προσπαθούσε μέχρι τέλους να μπλοκάρει την κυβερνητική απόφαση, πατώντας το κουμπί για έναν τραπεζικό όλεθρο. Η ανακούφιση που ακολούθησε ήταν διάχυτη, πρόσκαιρη όμως. Γιατί θα ακολουθούσε ένας πραγματικός πόλεμος για τη διατήρηση της οικονομίας ζωντανής, έστω και στον αναπνευστήρα.
Συνθήκες… πολέμου και αστυνομικές ιστορίες
Τα capital controls προκάλεσαν σύγχυση και εντός κυβέρνησης. Σε άρθρο της, μετά από χρόνια, η τότε υφυπουργός Οικονομικών Νάντια Βαλαβάνη ανέφερε ότι υπέγραψε την αύξηση του ορίου των μετρητών σε ΔΟΥ και τελωνεία στα 9.000 και 900.000 ευρώ αντίστοιχα, στη δεύτερη περίπτωση για να μπορούν οι εταιρείες να εκτελωνίζουν τα καύσιμα του 24ώρου. Στο διάστημα των κλειστών τραπεζών, σε ΔΟΥ και τελωνεία συγκεντρώνονταν τεράστιες ποσότητες μετρητών, αλλά ευτυχώς το ήξεραν ελάχιστοι.
Γι’ αυτό ζήτησε από τον αρχηγό της ΕΛ.ΑΣ. αστυνομική φρούρηση των ΔΟΥ στην Αττική.
Εκείνος σήκωσε τα χέρια, ο συμβιβασμός προέβλεπε να περνάει περιπολικό απέξω περιοδικά. Εφοριακοί μιλούσαν για καταστάσεις-θρίλερ σε τελωνεία σε Αττική και Θεσσαλονίκη, όταν υπάλληλοι εταιρειών καυσίμων περίμεναν να πέσει το σκοτάδι για να εμφανιστούν στην είσοδό τους σέρνοντας μαύρες σακούλες σκουπιδιών γεμάτες με εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ.
Παράλληλα με αυτά, την Πέμπτη 2 Ιουλίου ο αναπληρωτής υπουργός Δημόσιας Τάξης Γιάννης Πανούσης παρέδιδε μυστικό σχέδιο στον Τσίπρα για τη διασφάλιση της δημόσιας ασφάλειας σε περίπτωση αναταραχών λόγω δημοψηφίσματος, capital controls και ενός Grexit εφόσον ακολουθούσε. Λέγεται ότι όταν ο Τσίπρας το διάβασε, του σχολίασε: «Ωραίες αστυνομικές ιστορίες γράφεις, Γιάννη».
«Είσαι πολιτικός απατεώνας»
Τη διέξοδο στη λύση του δημοψηφίσματος την είχε καιρό προετοιμάσει ο Αλ. Τσίπρας, αλλά δίσταζε να την αποφασίσει. Τις σκέψεις του αυτές επιβεβαίωσε πολύ αργότερα ο τότε αρμόδιος υπουργός Εσωτερικών -μετέπειτα πρόεδρος της Βουλής- Νίκος Βούτσης. Το ΥΠ.ΕΣ. είχε το μήνυμα άνωθεν, να έχει ανά πάσα στιγμή έτοιμο τον εκλογικό μηχανισμό του για τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος. Ο Τσίπρας νόμιζε ότι έτσι θα μπορούσε από πλεονεκτικότερη θέση να διαπραγματευτεί με τους δανειστές, κρατώντας αλώβητο το πολιτικό του προφίλ. Εκ του αποτελέσματος διαψεύστηκε.
Οπως λανθασμένες ήταν ακόμη και οι εκτιμήσεις του για τους εσωτερικούς συσχετισμούς στην κυβέρνησή του. Οταν ενημέρωσε τους βασικούς υπουργούς του σε μια έντονα φορτισμένη σύσκεψη του κυβερνητικού συμβουλίου στο Μαξίμου το βράδυ της Παρασκευής 26ης Ιουνίου, προέκυψαν πολλοί διαφωνούντες στην επιλογή του. Υπέρ της επανεξέτασης της συμφωνίας που είχαν προτείνει οι θεσμοί, παρά τα δύσκολα δημοσιονομικά μέτρα, τάχθηκαν οι Δραγασάκης, Βούτσης, Τσακαλώτος, Σταθάκης, ο Σαγιάς και άλλοι ακόμα.
Υπέρμαχοι της σκληρής γραμμής, Βαρουφάκης και Παππάς. Προκλήθηκαν εντάσεις, σε μια στιγμή δε οι Δραγασάκης, Σταθάκης και η αναπληρώτρια υπουργός Εργασίας Ράνια Αντωνοπούλου ζήτησαν να αποπεμφθεί ο Βαρουφάκης από την κυβέρνηση.
Τρεις ημέρες αργότερα, εν μέσω capital controls πλέον και στην τελική ευθεία προς το δημοψήφισμα, Σαγιάς και Βαρουφάκης είχαν έναν τρομακτικό καβγά στο Μαξίμου, με βαρύτατους εκατέρωθεν χαρακτηρισμούς. Παραλίγο να πιαστούν στα χέρια. «Είσαι πολιτικός απατεώνας», φέρεται να είπε ο υπουργός Οικονομικών στον Σαγιά. «Απατεώνας είσαι και φαίνεσαι», του απάντησε εκείνος, υποστηρίζοντας ότι «με το δημοψήφισμα καταστρέφουμε τη χώρα».
Η αντιπαλότητα των δύο ανδρών είχε παρελθόν. Στο βιβλίο του «Adults in the Room» δύο χρόνια αργότερα, ο Γιάνης Βαρουφάκης υποστηρίζει ότι τέλη Μαΐου 2015 αναγκάστηκε, προ των ασφυκτικών πιέσεων των δανειστών, να προτείνει στον Τσίπρα να διακόψει τη διαπραγμάτευση για τη Συμφωνία Τεχνικών Κλιμακίων (SLA) και να βάλει μπροστά το ελληνικό αντι-μνημονιακό Σχέδιο.
«Οσο μιλούσα», γράφει ο Βαρουφάκης, «ο Σαγιάς, που καθόταν δίπλα μου, άρχισε να επαναλαμβάνει ρυθμικά και σαρκαστικά την ίδια φράση: “Πρόταση ρήξης, πρόταση ρήξης, πρόταση ρήξης. Αυτό κάνεις. Προτείνεις τη σύγκρουση”. Εφτασα στα όρια της υπομονής μου. Χτύπησα το χέρι μου στο τραπέζι και του είπα: “Ακου να σου πω. Δεν θα με ξαναδιακόψεις. Ούτε θα ξαναβάλεις λόγια στο στόμα μου διαστρέφοντας το νόημα των λεγόμενών μου. Η Τρόικα και τα κανάλια της τα καταφέρνουν πολύ καλά σε αυτό. Δεν χρειάζονται τη βοήθειά σου. Αλλά ως εδώ. Χαίρομαι που επιτέλους πέφτουν οι μάσκες και βλέπουμε ξεκάθαρα ποιος υπονομεύει τον υπουργό Οικονομικών εκ των έσω”, του απάντησα».
Αρχίζει η αντίσταση
Στη 1.30 το πρωί της 6ης Ιουλίου -και ενώ στο Σύνταγμα ο κόσμος, στον… κόσμο του, πανηγύριζε με τραγούδια και χορούς το… τέλος της τρόικας- το κλίμα στο Μαξίμου ήταν διαφορετικό.
Εκείνη την ώρα ο Γιάνης Βαρουφάκης πέρασε για τελευταία φορά την πόρτα του γραφείου του Τσίπρα. Οταν εξήλθε είχε πάψει να είναι υπουργός Οικονομικών. Οι δύο άνδρες είχαν έναν έντονο διάλογο διαφωνώντας σε όλα. Σύμφωνα με όσα γράφει στο βιβλίο του ο Γ. Βαρουφάκης, πρότεινε στον σκεπτικό έως και κατηφή Τσίπρα να ενεργοποιήσει αμέσως το Plan B. «Αλλιώς παραδίνεσαι», φέρεται να του είπε. Και ισχυρίζεται ακόμη ότι ο Τσίπρας του εκμυστηρεύθηκε πως φοβόταν ένα νέο Γουδί, αν η κυβέρνηση επέμενε. Και ότι ο ίδιος τον καθύβρισε όταν του αποκάλυψε όρους τους οποίους είχαν θέσει οι ηγέτες εν όψει συμφωνίας και τους είχε ήδη αποδεχθεί.
Αλλά τον Τσίπρα τον απασχολούσε πλέον αποκλειστικά το πώς θα διαχειριστεί την οργή των Ευρωπαίων και την πίεση του νέου μνημονιακού πακέτου που ήδη ξεπρόβαλλε ακόμα πιο βαρύ πάνω από τον ουρανό των Βρυξελλών, με τη σφραγίδα ενός έξαλλου, πλην εκδικητικού, απειλώντας με ένα ατιμωτικό Grexit, Βόλφγκανγκ Σόιμπλε.
Στο δικό του βιβλίο, που εκδόθηκε το 2022, ο τότε αναπληρωτής υπουργός Κοινωνικής Ασφάλισης, επίλεκτο στέλεχος της πλευράς Λαφαζάνη, Δημήτρης Στρατούλης, με τίτλο «8 μήνες που συντάραξαν την Ελλάδα: Ιανουάριος-Αύγουστος 2015», αναφέρει ότι «στις 2 τα ξημερώματα, αφού τελείωσα τις υποχρεώσεις μου σε τηλεοπτικές συζητήσεις και πέρασα από την πλατεία Συντάγματος, συμμετέχοντας στο λαϊκό πανηγύρι για τη νίκη του “Οχι”, κατέληξα στο Μαξίμου.
Συνάντησα σκυθρωπά πρόσωπα, λες και χάσαμε το δημοψήφισμα. Κατάλαβα ότι κάτι δεν πάει καλά. Η εικόνα ολοκληρώθηκε όταν είδα στην αίθουσα συνεδριάσεων του Υπουργικού Συμβουλίου τον Βαρουφάκη με τη σύζυγό του Δανάη, σε κατάσταση σκεπτικισμού. Από τον Γιάνη έμαθα ότι ο Τσίπρας τού ζήτησε να παραιτηθεί: “Φαίνεται ότι πάει για πολιτική κωλοτούμπα και θέλει να καθαρίσει το έδαφος για να μην έχει εμπόδια”. “Και εγώ αυτό διαισθάνομαι”», συμφώνησε ο Στρατούλης.
Τα ξημερώματα, του τηλεφώνησε ο Λαφαζάνης. Συνεκτίμησαν ότι οι ενέργειες του Τσίπρα να «παραιτήσει» τον Βαρουφάκη και να ζητήσει το Συμβούλιο Πολιτικών Αρχηγών σηματοδοτούσαν ότι πάει για πολιτικό πραξικόπημα, δηλαδή να ακυρωθεί αυτό που ψήφισε ο λαός, συνθηκολογώντας με τους δανειστές. Η αντίστροφη μέτρηση για την πρώτη διάσπαση του ΣΥΡΙΖΑ, που τελικά οδήγησε σε πρόωρες εκλογές στις 20 Σεπτεμβρίου, είχε ξεκινήσει.
Σχέδιο «Ζ» του Γκάλμπρεϊθ
Φλέρταρε ο Τσίπρας με το Grexit; Φαίνεται ότι εν μέσω πιέσεων και αδιεξόδων, που και ο ίδιος δημιούργησε, το σκέφθηκε και ως «αυτοεκπληρούμενη προφητεία». Σε κάθε περίπτωση ζήτησε από τον Βαρουφάκη να του ετοιμάσει μια Εκθεση Εξόδου από την Ευρωζώνη, την οποία εκείνος συνέταξε με μια ομάδα Ελλήνων και ξένων οικονομολόγων, με συντονιστή τον ειδικό σύμβουλο και προσωπικό του φίλο Τζέιμς Γκάλμπρεϊθ, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Τέξας.
Βάσει του βιβλίου του Γκάλμπρεϊθ «Καλώς όρισες στη μαρτυρική αρένα», το Plan X παρουσιάστηκε στα τέλη Μαΐου στον Τσίπρα. Αλλά ουδόλως ελήφθη υπόψη από τον τότε πρωθυπουργό. Εστάλη στον κάλαθο των αχρήστων. Προέβλεπε ότι η χώρα θα κηρυσσόταν σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, η κυβέρνηση θα προχωρούσε άμεσα σε εθνικοποίηση της Τραπέζης της Ελλάδος για αποτροπή συμψηφισμού των καταθέσεων με τον ELA και οι τράπεζες θα παρέμεναν κλειστές επ’ αόριστον μέχρι να «εξορθολογιστεί» το νέο νόμισμα. Για την κάλυψη μισθών και συντάξεων αναγκαστικά θα υπήρχε έκδοση υποσχετικών (τα περίφημα IoU’s). Κατά τη διαδικασία μετάβασης υπεύθυνοι για τη Δημόσια Τάξη, Ασφάλεια και προμήθειες θα ήταν οι υπουργοί Εθνικής Αμυνας (δηλαδή ο Καμμένος), Εσωτερικών (Βούτσης) και Οικονομίας (Σταθάκης). Προείχε ο έλεγχος στην εξοικονόμηση καυσίμων και φαρμάκων, καθώς και η επιστράτευση υπαλλήλων που στελέχωναν κορυφαίους δημόσιους οργανισμούς.
«Αγάπη μου, έκλεισα τις τράπεζες»
Την είπε ή δεν την είπε την περιβόητη φράση; Στα τέλη Ιουλίου του 2015, το περιοδικό «New Yorker» σε ένα εκτενέστατο κείμενο του δημοσιογράφου Ιαν Πάρκερ, αφιερωμένο στον Γιάνη Βαρουφάκη υπό τον τίτλο «Ο Ελληνας πολεμιστής», είχε γράψει: «Η παρέα του Βαρουφάκη, εκείνο το βράδυ, ήταν συγκεκριμένη: η γυναίκα του Δανάη Στράτου και ο συνεργάτης του Τζέιμς Γκάλμπρεϊθ, ο οποίος στην πραγματικότητα λειτουργούσε ως σύμβουλος (άνευ πληρωμής). Τα πράγματα δεν πήγαιναν καλά και η πίεση που ασκούσε η τρόικα, μέσω της ΕΚΤ, στην Ελλάδα, ήταν έντονη. Οι τράπεζες είχαν κλείσει και όταν ο Βαρουφάκης γύρισε σπίτι, εκείνη την πρώτη ημέρα που έκλεισαν, γύρισε και είπε στη Δανάη: “Αγάπη μου, έκλεισα τις τράπεζες – (Honey, I shut the banks)”».
Αν και ο Βαρουφάκης ήταν ήδη εκτός κυβέρνησης, ξέσπασε σάλος. Οι αντιδράσεις ήταν θυελλώδεις. Παραδόξως, ο ίδιος άργησε πολύ να αντιδράσει. Σε τηλεοπτική του συνέντευξη τέσσερα χρόνια μετά χαρακτήρισε εκείνη την ημέρα ίσως ως τη χειρότερή του από τη στιγμή που έκλεισαν οι τράπεζες. «Δεν γύρισα καν σπίτι εκείνο το βράδυ. Υπήρχε εκείνη την εποχή ένας δημοσιογράφος του “New Yorker”, του είχαμε δώσει αρκετή πρόσβαση. Ηταν μια βραδιά που τρώγαμε με φίλους στην Πλάκα και ο Τζέιμς Γκάλμπρεϊθ είπε κάτι για το “Αγάπη μου, συρρίκνωσα τα παιδιά”. Απάντησα κι εγώ κάτι, αλλά ο δημοσιογράφος, που ήταν παρών, το μετέφερε λάθος». Ενώ η Δανάη Στράτου μίλησε για «μία απόλυτη διαστρέβλωση, ηθελημένη από την πλευρά του δημοσιογράφου».