Κληρονομικό δίκαιo: Τι αλλάζει στις κληρονομιές και τις διαθήκες

Το πράσινο φως έδωσε το Υπουργικό Συμβούλιο στις καινοτόμες διατάξεις εκσυγχρονισμού και αναμόρφωσης του «νομοσχεδίου Φλωρίδη» που αφορούν το κληρονομικό δίκαιο, 80 χρόνια μετά την πρώτη εφαρμογής τους, ενώ την Τρίτη η πολιτική ηγεσία του υπουργείου Δικαιοσύνης θα παρουσιάσει τις διατάξεις του νομοσχεδίου, οι οποίες προσαρμόζονται στους μετασχηματισμούς του θεσμού της οικογένειας και στις σύγχρονες κοινωνικές ανακατατάξεις, όπως είναι το σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης, ο γάμος ομόφυλων ζευγαριών κ.λπ.

Στο τελευταίο Υπουργικό Συμβούλιο ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης, κατά την παρουσίαση από τον υπουργό Δικαιοσύνης Γιώργο Φλωρίδη των διατάξεων του νομοσχεδίου για τις ριζοσπαστικές αλλαγές που επέρχονται στο κληρονομικό δίκαιο, επισήμανε ότι στο ισχύον νομοθετικό πλαίσιο υπάρχουν «διατάξεις οι οποίες είναι αμετάβλητες για 80 χρόνια, οι οποίες ανήκαν σε ένα νομικό περιβάλλον κατάλληλο ίσως για τη χώρα εκεί όπου βρισκόταν κάποτε, αλλά σίγουρα όχι γι’ αυτή που είμαστε κι εκεί που θέλουμε να πάμε».

Δεν παρέλειψε να τονίσει ο κ. Μητσοτάκης ότι «η μεταρρύθμιση του κληρονομικού δικαίου έχει και μια πολύ σημαντική αναπτυξιακή διάσταση ως προς τον τρόπο με τον οποίο κληρονομείται σήμερα η περιουσία, η οποία συχνά καταλήγει να μην μπορεί να αξιοποιηθεί από τους κληρονόμους για λόγους οι οποίοι, πιστεύω, ότι μπορούν πια να αντιμετωπιστούν με τις νομοθετικές ρυθμίσεις».

Εξάλλου, την Τρίτη, έπειτα από αναβολή μιας εβδομάδας, ο κ. Φλωρίδης και ο υφυπουργός Δικαιοσύνης Γιάννης Μπούγας, μαζί με τον ομότιμο καθηγητή της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ Απόστολο Γεωργιάδη, ο οποίος ήταν ο επικεφαλής της επιτροπής αναμόρφωσης του κληρονομικού δικαίου, θα παρουσιάσουν τις καινοτόμες διατάξεις του νομοσχεδίου που θα κατατεθεί στη Βουλή.

Μεταξύ των βασικών αλλαγών που επέρχονται στο κληρονομικό δίκαιο είναι ότι ο διαθέτης-κληρονομούμενος μπορεί πλέον να διασφαλίσει εν ζωή την επιθυμία του η κληρονομιά του, η οποία δεν είναι μόνο κινητά ή ακίνητα περιουσιακά στοιχεία, αλλά μπορεί να είναι και άλλα δικαιώματα, όπως πνευματικής ιδιοκτησίας κ.λπ., να περιέλθει στα πρόσωπα που εκείνος επιλέγει να προστατεύσει και να εξασφαλίσει. Δηλαδή, ενώ ακόμα βρίσκεται εν ζωή θα μπορεί να ρυθμίσει με νομικούς κανόνες τα περιουσιακά στοιχεία που θα αφήσει στους κληρονόμους του.

Επιπρόσθετα, οι νέες διατάξεις επιλύουν το ζήτημα των χρεών του αποβιώσαντος διαθέτη περιουσίας. Σύμφωνα με αυτές, οι κληρονόμοι δεν θα καταφεύγουν σε αποποίηση της περιουσίας που τους αφήνει ο πατέρας ή η μητέρα τους προκειμένου να μην επωμιστούν τα χρέη που είχαν προς τράπεζες, Εφορία κ.ά., αλλά και να μην εγκαταλείπονται ακίνητα τα οποία στην πάροδο του χρόνου δέχονται φθορές.

Παράλληλα, αλλάζει το ισχύον καθεστώς για τις διαθήκες και μπαίνουν δικλίδες ασφαλείας προκειμένου να σταματήσει πλέον το καθεστώς των πλαστών διαθηκών που κάποια κυκλώματα εκμεταλλεύονται τις περιουσίες ανθρώπων, κατά κανόνα της τρίτης ηλικίας, είτε αυτά φιλοξενούνται σε γηροκομεία και οίκους ευγηρίας είτε έχουν τη φροντίδα συγγενικών τους προσώπων.

Ακόμη, προβλέπεται ότι η δημόσια και η μυστική διαθήκη θα συντάσσονται ενώπιον συμβολαιογράφου με τη σύμπραξη μόνο δύο μαρτύρων, χωρίς εναλλακτική δυνατότητα σύμπραξης δεύτερου συμβολαιογράφου.

Παραδείγματα κληρονομικής καθημερινότητας

Το «ΘΕΜΑ», σε μια προσπάθεια ανάδειξης των ουσιαστικών μεταβολών του νομοσχεδίου για την αναμόρφωση και τον εκσυγχρονισμό του κληρονομικού δικαίου, παραθέτει αναλυτικά ενδεικτικά παραδείγματα που απασχολούν την καθημερινότητα των συμβολαιογράφων, των δικηγόρων, αλλά και τους ίδιους τους πολίτες. Ετσι ώστε να έχουν τις λύσεις όταν έρχονται αντιμέτωποι με ανοίγματα διαθηκών συγγενών, με συγκρουσιακές καταστάσεις συγγενών πρώτου και δεύτερου βαθμού οι οποίοι είναι κληρονόμοι περιουσιακών στοιχείων, όπως ακίνητα, τραπεζικές καταθέσεις κ.λπ., αλλά και με περιπτώσεις αμφισβήτησης της νόμιμης μοίρας μεταξύ των κληρονόμων.

Τα παραδείγματα θέτουν εύλογα ερωτήματα της καθημερινότητας και ταυτόχρονα απαντούν στο ποιες μεταβολές επέρχονται στο ισχύον νομοθετικό πλαίσιο από τις νέες διατάξεις του κληρονομικού δικαίου που θα ψηφιστούν στη Βουλή.

Εγκυρότητα ιδιόγραφης διαθήκης

1. Ο Κ. συνέταξε νομότυπα ιδιόγραφη διαθήκη, με την οποία εγκατέστησε μοναδικό κληρονόμο του τον αδελφό του Α. Κατά τον χρόνο του θανάτου του Κ. ζούσε ο γιος του Γ. Είναι έγκυρη από άποψη περιεχομένου η ιδιόγραφη διαθήκη του Κ.;

Κατά το ισχύον δίκαιο, επειδή με τη διαθήκη δεν καταλείφθηκε οποιοδήποτε περιουσιακό στοιχείο στον γιο Γ., ο οποίος είναι νόμιμος μεριδιούχος, η διαθήκη είναι άκυρη κατά το ποσοστό της νόμιμης μοίρας που ανέρχεται στο ½ της κληρονομιάς, καθώς ως προς το ποσοστό αυτό ο Γ. είναι κληρονόμος (ΑΚ 1825).

Κατά το προτεινόμενο νομοσχέδιο, επειδή με την ιδιόγραφη διαθήκη εγκαταστάθηκε μοναδικός κληρονόμος πρόσωπο το οποίο δεν καλείται στην πρώτη τάξη της εξ αδιαθέτου διαδοχής, δηλαδή ο αδελφός Α., η ιδιόγραφη διαθήκη του Κ. δεν αναπτύσσει έννομα αποτελέσματα αν προηγουμένως δεν κηρυχθεί κύρια με απόφαση του δικαστηρίου (νέα ΑΚ 1763). Ωστόσο, εφόσον κηρυχθεί κύρια, η ιδιόγραφη διαθήκη του Κ. θα είναι έγκυρη από άποψη περιεχομένου, ενώ ο γιος Γ. θα έχει απλώς ενοχική αξίωση κατά του εγκατάστατου κληρονόμου Α. να του καταβάλει σε χρήμα το ποσοστό που αντιστοιχεί στη νόμιμη μοίρα του (νέα ΑΚ 1820).

Κληρονομούνται τα χρέη του αποβιώσαντα συγγενούς;

2. Ο Κ. απεβίωσε χωρίς να έχει συντάξει διαθήκη, έχοντας πλησιέστερο συγγενή τον γιο του Α. Κατά τον χρόνο του θανάτου του ο Κ. είχε μόνο χρέη. Ωστόσο, ο Α. παρέλειψε να αποποιηθεί εμπρόθεσμα την κληρονομία του Κ. Το ερώτημα που τίθεται στην περίπτωση αυτή είναι αν κινδυνεύει η ατομική του περιουσία από τους δανειστές του Κ.

Κατά το ισχύον δίκαιο, ναι, ο κληρονόμος που αποδέχθηκε την κληρονομιά ευθύνεται για τις υποχρεώσεις της και με την ατομική του περιουσία, η οποία είναι υπέγγυα στους κληρονομικούς δανειστές (ΑΚ 1901).

Κατά το προτεινόμενο νομοσχέδιο, όχι, καθώς μεταρρυθμίζεται η ευθύνη του κληρονόμου για τα χρέη της κληρονομιάς. Πλέον, ο κληρονόμος δεν θα ευθύνεται με την ατομική του περιουσία για τα χρέη της κληρονομιάς. Αυτή δεν θα είναι υπέγγυα στους δανειστές του κληρονομουμένου (νέα ΑΚ 1892).

Παύει η κατάσχεση της ατομικής περιουσίας του κληρονόμου για χρέη του εκλιπόντα

3. Ο Κ. απεβίωσε χωρίς να συντάξει διαθήκη, έχοντας πλησιέστερο συγγενή τον γιο του Α. Κατά τον χρόνο του θανάτου του ο Κ. είχε ένα διαμέρισμα αξίας 100.000 ευρώ και ένα χρέος στην Εφορία ύψους 100.000 ευρώ. Αν ο Α. αποδεχθεί την κληρονομία του Κ., η Εφορία μπορεί να επιβάλει κατάσχεση σε δικό του διαμέρισμα;

Κατά το ισχύον δίκαιο, ναι, καθώς ο κληρονόμος ευθύνεται για τις υποχρεώσεις κληρονομιάς και με την ατομική του περιουσία (ΑΚ 1901), η Εφορία μπορεί να επιβάλει κατάσχεση τόσο στο κληρονομιαίο διαμέρισμα όσο και στο διαμέρισμα που ανήκει στην ατομική περιουσία του κληρονόμου Α.

Κατά το προτεινόμενο νομοσχέδιο, ο κληρονόμος ευθύνεται έναντι των κληρονομικών δανειστών μόνο με την κληρονομιά, χωρίς να είναι υπέγγυα η ατομική του περιουσία για την ικανοποίησή τους (νέα ΑΚ 1892). Συνεπώς, η Εφορία μπορεί να επιβάλει κατάσχεση μόνο στο διαμέρισμα που κληρονόμησε ο Α. από τον Κ. και όχι στο διαμέρισμα που ανήκει στην ατομική περιουσία του Α.

Κατάρτιση κληρονομικής σύμβασης εν ζωή για διανομή περιουσίας

4. Ο Κ. είναι ιδιοκτήτης ξενοδοχειακής μονάδας που λειτουργεί ως ατομική επιχείρηση. Ο Κ. έχει δύο παιδιά, τον Α., από τον γάμο του με τη Σ1, και τον Β., από τη δεύτερη σύζυγό του, τη Σ2. Ο Α. από μικρή ηλικία ενδιαφέρεται πολύ για την επιχείρηση και αποφασίζει να ακολουθήσει σπουδές που θα τον βοηθήσουν να την εξελίξει, ενώ ο Β. έχει διαφορετική επαγγελματική σταδιοδρομία.

Ο Κ. επιθυμεί να ασχολείται με την επιχείρηση όσο ζει και για τον λόγο αυτό δεν τη μεταβιβάζει στον Α. Αλλωστε φοβάται ότι μια τέτοια μεταβίβαση μπορεί να δυσαρεστούσε τη Σ2, η οποία επίσης απασχολείται στην επιχείρηση. Παράλληλα, ο Α. διστάζει να επενδύσει στην επιχείρηση του πατέρα του γιατί δεν είναι σίγουρος αν τελικά αυτή θα περιέλθει στον ίδιο. Τι μπορεί να κάνει ο Κ. για να εξασφαλίσει ότι, μετά τον θάνατό του, ο Α. θα συνεχίσει την επιχείρησή του;

Κατά το ισχύον δίκαιο, εφόσον ο Κ. δεν επιθυμεί να μεταβιβάσει την επιχείρηση στον Α. όσο ζει, θα μπορούσε με διαθήκη να καταλείπει την επιχείρηση στον Α. Ωστόσο, η διαθήκη είναι ελεύθερα ανακλητή και για τον λόγο αυτόν ο Α. δεν μπορεί να έχει καμία εξασφάλιση ότι τελικά η επιχείρηση θα περιέλθει σε αυτόν. Τυχόν συμφωνία των Α. και Κ. ότι ο Κ. δεσμεύεται να καταλείπει στον Α. την επιχείρηση με διαθήκη θα ήταν άκυρη κατά το άρθρο 368 του ΑΚ. Περαιτέρω, αν κατά τον χρόνο θανάτου του Κ. δεν υπάρχουν στην κληρονομιά άλλα σημαντικά περιουσιακά στοιχεία, οι Β. και Σ1 θα αποκτήσουν ως μεριδιούχοι (ΑΚ 1825) μερίδιο στην επιχείρηση.

Τυχόν εκ των προτέρων συμφωνία με τον Κ. ότι οι Β. και Σ1 παραιτούνται από τη νόμιμη μοίρα τους θα ήταν άκυρη (ΑΚ 368). Ετσι, η επιχείρηση θα περιέλθει σε περισσότερα πρόσωπα και τυχόν έριδες μεταξύ τους, που δεν είναι απίθανες σε συναφείς περιπτώσεις, μπορούν να οδηγήσουν μέχρι και στη διάλυση της επιχείρησης. Η δυνατότητα κατά την ΚΠολΔ 483 επιδίκαση της επιχείρησης σε έναν κληρονόμο προϋποθέτει τη ρευστότητα αυτού, αφού θα πρέπει να αποδώσει στους λοιπούς την αξία του μεριδίου τους, που δεν είναι πάντα δεδομένη. Πάντως, επισημαίνεται ότι λόγω της ανασφάλειας που συνεπάγεται η διαθήκη, τελικά ο Κ. μπορεί να εξωθηθεί στο να προβεί στη μεταβίβαση της επιχείρησής του όσο ακόμα αυτός ζει, ενδεχομένως διατηρώντας επικαρπία ή υπό την προθεσμία του θανάτου του. Ωστόσο, συναφείς λύσεις, πέραν του ότι εντέλει δεσμεύουν τον Κ. περισσότερο από όσο θα επιθυμούσε, δυσχεραίνουν την εκμετάλλευση της περιουσίας.

Κατά το προτεινόμενο νομοσχέδιο, ο Κ. μπορεί να καταρτίσει με τον Α. κληρονομική σύμβαση αιτία θανάτου (νέες ΑΚ 1798 επ.), με την οποία του καταλείπει την επιχείρηση. Η ρύθμιση αυτή είναι δεσμευτική, με την έννοια ότι ο Κ. δεν μπορεί να την ανακαλέσει μεταγενέστερα μονομερώς, παρά μόνο υπό εξαιρετικές προϋποθέσεις.

Ωστόσο, ο Κ., όσο ζει, δεν εμποδίζεται στην εκμετάλλευση της επιχείρησης όπως εκείνος το επιθυμεί. Ταυτόχρονα, ή και μεταγενέστερα, όταν ο Κ. έχει ρευστότητα μπορεί, κατά τις νέες ΑΚ 1838 επ., να συνάψει σύμβαση και με τους Β. και Σ1, με την οποία καθένας από αυτούς παραιτείται εκ των προτέρων από την αξίωσή του στη νόμιμη μοίρα έναντι ανταλλάγματος (λ.χ. στη Σ1 ο Κ. μεταβιβάζει ένα διαμέρισμα και στον Β. διαθέτει ένα σημαντικό χρηματικό ποσό που του είναι απαραίτητο στο ξεκίνημα της επαγγελματικής του σταδιοδρομίας).

Σε κάθε περίπτωση, ο Κ. μπορεί με διαθήκη να καταλείπει περαιτέρω περιουσιακά στοιχεία στους Β. και Σ1 εφόσον το επιθυμεί.

Επισημαίνεται ότι η παραίτηση από τη νόμιμη μοίρα είναι πρακτικά σημαντική και μετά τη μετατροπή της νόμιμης μοίρας κατά το προτεινόμενο σχέδιο σε ενοχική αξίωση, αφού για την ικανοποίησή της προϋποτίθεται ρευστότητα του κληρονόμου, που δεν είναι πάντα δεδομένη. Η πρακτική σημασία των ανωτέρω κληρονομικών συμβάσεων, ιδίως στη διαδοχή επιχειρήσεων, έχει αναδειχθεί σε χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης (Γερμανία και Ελβετία), στις οποίες παραδοσιακά αναγνωρίζονται οι εν λόγω συμβάσεις. Οι δικαιολογητικοί λόγοι για τους οποίους είχε προκριθεί η απαγόρευσή τους στην Ελλάδα δεν ικανοποιούν τη σύγχρονη εποχή.

Κληρονομική σύμβαση που ο ένας εγκαθιστά κληρονόμο τον άλλον

5.Οι Α. και Β. είναι σύζυγοι και έχουν έναν γιο, τον Γ. Επιθυμούν, όταν ο ένας από αυτούς πεθάνει, να τον κληρονομήσει ο επιζών σύζυγος και μετά τον θάνατο του τελευταίου εξ αυτών η κληρονομιά στο σύνολό της θα περιέλθει στον Γ. Τι μπορούν να κάνουν για να υλοποιήσουν την επιθυμία τους;

Κατά το ισχύον δίκαιο, η μοναδική δυνατότητα των Α. και Β. είναι να συντάξουν ο καθένας χωριστά διαθήκη με το παραπάνω περιεχόμενο, αφού η συνδιαθήκη απαγορεύεται κατά την ΑΚ 1717 και οι κληρονομικές συμβάσεις κατά την ΑΚ 368. Ωστόσο, με τη διαθήκη δεν μπορούν να ικανοποιηθούν οι ανάγκες των Α. και Β. Συγκεκριμένα, ανακύπτουν τα εξής προβλήματα:

α) Η διαθήκη καθενός από τους Α. και Β. είναι ελεύθερα ανακλητή ανά πάσα στιγμή. Ετσι, ακόμα και αν αρχικά συντάξει καθένας από τους Α. και Β. διαθήκη σύμφωνα με το οικογενειακό τους πλάνο, δεν παρέχεται καμία εξασφάλιση ότι όντως η κληρονομική διαδοχή θα διαμορφωθεί τελικά με τον τρόπο αυτόν. Ο σύζυγος που απεβίωσε δεύτερος είναι σε ιδιαίτερα ευνοϊκή θέση (και από πλευράς κληρονομικού δικαίου), αφού μπορεί να αποφασίσει ανά πάσα στιγμή διαφορετικά σχετικά με τη διάθεση της περιουσίας του (στην οποία πλέον θα περιλαμβάνονται και όσα κληρονόμησε από τον πρώτο αποβιώσαντα σύζυγο).

β) Το να εγκαταστήσει ο κάθε σύζυγος με διαθήκη τον άλλο σύζυγο κληρονόμο και τον γιο καταπιστευματοδόχο προσβάλλει τη νόμιμη μοίρα τόσο του επιζώντος συζύγου όσο και του γιου και, άρα, ως προς τη νόμιμη μοίρα το καταπίστευμα δεν θα ισχύσει (ΑΚ 1829). Κατά τη νομολογία, με τον ίδιο τρόπο αντιμετωπίζονται περιπτώσεις στις οποίες η επικαρπία καταλείπεται στον σύζυγο και η ψιλή κυριότητα στο παιδί.

Κατά το προτεινόμενο νομοσχέδιο, οι Α. και Β. μπορούν να καταρτίσουν κληρονομική σύμβαση αιτία θανάτου, με την οποία ο ένας εγκαθιστά κληρονόμο τον άλλον και να προβλέψουν ότι μετά τον θάνατο του τελευταίου εξ αυτών η κληρονομιά στο σύνολό της θα περιέλθει στον Γ. (νέες 1798 επ.).

Η σύμβαση αυτή αναπτύσσει δεσμευτικότητα και, συνεπώς, δεν μπορεί κάθε σύζυγος να προβεί σε διαφορετική διάθεση αιτία θανάτου της περιουσίας του με διαθήκη. Δεν εμποδίζεται, όμως, να διαθέτει εν ζωή την περιουσία του όπως επιθυμεί. Ο Γ. θα είναι μοναδικός κληρονόμος του δεύτερου αποβιώσαντος. Από την κληρονομιά του πρώτου αποβιώσαντος θα έχει αξίωση για τη νόμιμη μοίρα. Ωστόσο, κι αυτό μπορεί να ρυθμιστεί συμβατικά, με την κατάρτιση σύμβασης εκ των προτέρων παραίτησης από τα κληρονομικά δικαιώματα (ΑΚ 1838 επ.), δηλαδή σύμβασης με καθέναν από τους Α. και Β. με την οποία ο Γ. θα παραιτείται από τη νόμιμη μοίρα του στην κληρονομιά του αντισυμβαλλομένου του.

Πώς περιέρχεται η περιουσία των άκληρων στη σύντροφο χωρίς γάμο

6. Ο Κ., άγαμος και άτεκνος, ο οποίος συζούσε με την Α. εδώ και 10 χρόνια, πεθαίνει αιφνίδια σε αυτοκινητικό δυστύχημα, χωρίς να έχει συντάξει διαθήκη. Κατά τον χρόνο θανάτου του δεν ζει κανένας από τους συγγενείς που θα καλούνταν εκ του νόμου στην κληρονομική του διαδοχή (κατιόντες, γονείς, αδέλφια, ανίψια, μικρανίψια, παππούδες, γιαγιάδες, θείες/θείοι και πρώτα ξαδέλφια). Πώς κληρονομείται ο Κ.;

Κατά το ισχύον δίκαιο, η κληρονομία του Κ. περιέρχεται στο Δημόσιο (ΑΚ 1824).

Κατά το προτεινόμενο σχέδιο, η Α. μπορεί, εντός προθεσμίας 4 μηνών αφού πληροφορηθεί τον θάνατο του Κ. και το ότι δεν υπάρχουν συγγενείς του που καλούνται στην κληρονομική του διαδοχή, να υποβάλει αίτηση στο δικαστήριο προκειμένου να περιέλθει σε εκείνη η κληρονομιά (νέα ΑΚ 1817 παρ. 3, 1818).

Εφόσον το δικαστήριο πειστεί ότι πράγματι η Α. συζούσε με τον Κ. σε ελεύθερη ένωση για χρονικό διάστημα άνω των 3 ετών πριν από τον θάνατό του, δέχεται την αίτηση και η Α. καθίσταται μοναδική κληρονόμος του Κ. αναδρομικά (ήδη από τον χρόνο του θανάτου του Κ.). Αν η αίτηση της Α. απορριφθεί, η κληρονομιά περιέρχεται στο Δημόσιο.